Akademik Özgürlük Endeksi (AFI), bütün dünyada akademik özgürlüğü kavramsallaştırmayı ve ölçmeyi hedefleyen özgün bir girişimdir. Bu proje beş temel göstergeye dayalı olarak dünyadaki fiili akademik özgürlük düzeylerini değerlendirmektedir. Bu temel göstergeler; araştırma ve öğretme özgürlüğü; akademik değişim ve yayma özgürlüğü; kurumsal özerklik; kampüs bütünlüğü; ve akademik ve kültürel ifade özgürlüğüdür.
AFI, Almanya ve İsveç’teki araştırmacılar tarafından geliştirildi. Projeyi Gothenburg Üniversitesi Varieties Democracy (V-Dem) Enstitüsü müdürü Prof. Dr. Staffan Lindberg, Fredrich Alexander Üniveristesi (FAU) Siyaset Bilimi Enstitüsü’nden Prof. Dr. Katrin Kinzelbach ve Dr. Lars Pelke ile Berlin Özgür Üniversitesi’nden Janika Spannagel yürütmektedirler. Proje Volkswagen Vakfı’ndan beş yıllık bir hibe ile desteklenmektedir.
Araştırmacıların temel yaklaşımı kısaca şöyledir: Akademik özgürlük bir insan hakkıdır ve araştırma ve gelişme için bir ön koşuldur. Aslında, dünyadaki 171 ülkenin çoğu, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (ICESCR) uyarınca “bilimsel araştırma ve yaratıcı faaliyetler için temel özgürlüklere saygı gösterme” (Madde 15.3) kapsamında bu özgürlükleri sağlamayı yasal olarak taahhüt etmişlerdir. Ülkelerin altına imza attıkları bu bu bağlayıcı hukuki yükümlülük, ne yazık ki akademik özgürlüğün fiilen gerçekleştirilmesi anlamına gelmemektedir. Her ne kadar devletler bu taahhütleri yapmış olsa da fiilen hayata geçirilmeleri çok farklı derecelerde olmaktadır.
AFI, dünya çapında farklı ülkelerden 2197 uzman tarafından yapılan değerlendirmelere, standartlaştırılmış anketlere ve V-Dem projesi tarafından uygulanan ve uyarlanan köklü istatistiksel modellere dayanmaktadır. V-Dem projesi, demokrasinin çeşitli boyutları hakkında sağlam veriler üretmesiyle tanınıyor. Akademik Özgürlük Endeksi, veri toplama için bir Bayes ölçüm modeli yöntemi kullanmaktadır. Bu modelle yalnızca nokta tahminleri sağlamakla kalmaz, aynı zamanda akademik özgürlüğün küresel değerlendirmesindeki ölçüm belirsizliğini şeffaf bir şekilde raporlamayı mümkün kılar. Kullanıcıların, ülkeler arasındaki ve zaman içindeki puanları karşılaştırırken bu belirsizliği dikkate almalarını önem arz etmektedir.
Endeks ilk defa Aralık 2022 itibarıyla akademik özgürlüklerin fiili olarak kullanımları esas alınarak oluşturuldu. Bu haliyle 179 ülke ve bölgede akademik özgürlüğün durumuna ilişkin bir genel bakış sunmaktadır. Bu raporlarda dünya genelinde akademik özgürlüklerin gittikçe gerilediği dikkat çekmektedir. Dünya nüfusunun % 50’sinden fazlasının yaşadığı (4 milyar insan) 22 ülkede akademik özgürlükler geçen on yılda anlamlı derecede kısıtlandı. Aynı dönemde, akademik özgürlükler yalnızca beş küçük ülkede anlamlı derecede iyileşti ve bu küresel nüfusun yalnızca % 0,7’sine karşılık gelmektedir. Akademik özgürlükler çoğu ülkede (152) durgunluk içindedir ve genellikle çok düşük bir seviyededir.
Son on yılda akademik özgürlüklerin ciddi anlamda kısıtlandığı ülkelerin arasında Çin, Hindistan, Brezilya, Rusya, Türkiye, Mısır, Ukrayna, El Salvador, Komor Adaları, Hong Kong, Afganistan, Meksika, Tayland, Yemen, Nikaragua, Beyaz Rusya, Uruguay, İngiltere, Polonya, Amerika Birleşik Devletleri ve Myanmar bulunmaktadır. Bu ülkelerden Çin, Türkiye, Mısır, Nikaragua, Beyaz Rusya ve Myanmar akademik özgürlükler sınıflamasında en alt tabaka olan E Kategorisinde yer almaktadırlar. Buna karşılık akademik özgürlüklerin belirgin şekilde iyileştiği ülkeler ise Kazakistan, Özbekistan, Şeyşel Adaları, Karadağ ve Gambiya olarak sıralanmaktadır.
Araştırma ve endeks hakkında daha fazla bilgiyi web ilgili web sitesinde bulabilirsiniz: https://academic-freedom-index.net/